Blog Archives
كۆسپه‌كانی ئایین له سه‌ر ڕێگای كوردایه‌تی و نه‌ته‌وایه‌تی
كۆسپه‌كانی ئایین له سه‌ر ڕێگای كوردایه‌تی و نه‌ته‌وایه‌تی
ئه‌مین خه‌واله رۆژنامه‌نووس و هه‌واڵنێر
ئه‌مین خه‌واله رۆژنامه‌نووس و هه‌واڵنێر
٩ی مانگى ژوئن ٢٠١٩ی زایینى
ئایین و نه‌ته‌وه دوو بابه‌تی سه‌ره‌كی و جیاواز كه هه‌موو كات به‌رانبه‌ر یه‌كتری و دژی یه‌كتری ڕاوه‌ستاون و جاری وا هه‌یه دژی یه‌كتر و بگره وه‌كوو كۆسپ و له‌مته‌رێك بوونه‌ته هۆی به لاڕێدا بردنی خه‌بات و بزووتنه‌وه‌یه‌كی ڕه‌وا كه سه‌ركه‌وتن و داهاتی چاكی لێ به‌دی ده‌كرا.
له سه‌ره‌تای دامه‌زرانی شارستانییه‌ت و به‌رفراوانی نه‌ته‌وه‌كان ئایین وه‌كوو كوسپ و ڕێگرێك بووه‌ته هۆی په‌ره‌نه‌ستاندن و لاوازی نه‌ته‌وه‌كان و له‌م نێوانه‌دا كورد وه‌كوو كۆنترین نه‌ته‌وه‌ی مێژوو و خاوه‌ن شارستانییه‌تێكی جوان و ڕێك و پێك و ناوچه و میزوپۆتامیایه‌كی به‌رچاو زیاتر له نه‌ته‌وه‌كانی دیكه بووه‌ته قۆربانی نه‌ته‌وه و بیر و بڕوا دواكه‌وتووه‌كانی نه‌ته‌وه‌كه‌ی و دواكه‌وتوویی و دووبه‌ره‌كی و بگره ده‌یان شه‌ڕی براكوژی له نێوان خۆیان دا.
سه‌لاحه‌دینی ئه‌ییووبی وه‌كوو سه‌رۆك عێلێكی خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات و ده‌ست رۆیشتوو زنجیره میرایه‌تی ئه‌ییووبیانی له وڵاتی میسر پێك هێنا به‌ڵام ته‌نانه‌ت جارێك دوای مافی كوردی نه‌كرد و دیفاعی له مافی ڕه‌وای نه‌ته‌وه‌كه‌ی نه‌كرد و ته‌نانه‌ت له گه‌ڵ ئه‌فسه‌ره پایه‌به‌رزه‌كانی سۆپاكه‌ی كه زۆربه‌یان كورد بوون به زمانی عه‌ره‌بی ئاخافتنی كردووه و قه‌ت شانازی به كورد بوونی نه‌كردووه و هه‌موو جارێك باسی له‌وه كردووه كه ئه‌و مۆسۆڵمانێكی كورده كه واته خزمه‌تی ته‌نیا به ئایین و مه‌زهه‌ب كردووه و هیچ دڵسۆزییه‌كی بۆ نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆی نه‌بووه.
زۆرن ئه‌و كه‌سانه‌ی له درێژایی مێژوو له گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بیر و بڕوای ئایینی و تێكه‌ڵ به ئیسلام و مه‌زهه‌بیان بووه به‌ڵام ئاستی نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستیان هه‌موو كات له سه‌ر ئایینه‌كه‌یان بووه بۆ وێنه نه‌مر قازی مۆحه‌ممه‌د وه‌كوو هه‌مووان ئاگادارن و خزمه‌تی به‌ڕێزیان له ئاست نه‌ته‌وه‌كه‌یان بۆ ساڵانێكی زۆر پایه‌داره و ئه‌مێنێته‌وه له گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له بنه‌ماڵه‌یه‌كی ئایینی له دایك بووه و په‌روه‌رده كراوه به‌ڵام مێژوو هه‌تا هه‌تایه شانازی به بوونی وه‌كوو كه‌سێكی نیشتمانپه‌روه‌ر ئه‌كات و ناوی به‌رزیان هه‌تا هه‌تایه وه‌كوو ئه‌ستێره‌یه‌كی پرشنگدار ئه‌دره‌وشیته‌وه. دوابه‌دوای سه‌ركه‌وتنی بزووتنه‌وه‌ی گه‌لانی بنده‌ستی ئێران و هاتنه سه‌ر كاری ڕژیمی كۆماری ئیسلامی ئیسلامی ئێران له ساڵی ١٢٥٧ هه‌تاوی به یارمه‌تی و ئه‌مه‌گداری نه‌ته‌وه‌ی كورد وه‌ك ئاگادارین ڕێبه‌ری ئایینی ئه‌وان خۆمه‌ینی خوێن ڕێژ فه‌رمانی خه‌باتی دژی كوردان ڕاگه‌یاند و ئه‌وانی به نه‌ته‌وه‌یه‌كی دژی بزووتنه‌وه‌ی ناڕه‌واكه‌ی ناودێر كرد له هه‌مان كاتدا و دوابه‌دوای رێگه‌پێنه‌دانی رێبه‌رانی گه‌لی كورد بۆ ئه‌نجۆمه‌نی پاڕله‌مانی ئه‌و ولاته و فه‌رمانی كوشتن و ئازاردانیان شه‌ڕێكی قورسی ٢٨ ڕۆژه له گه‌ڵ رژیمی جه‌نایتكاری خۆمه‌ینی له نێوان ئه‌وان و ئۆپۆزیسیونی پارته دژبه‌ره‌كانی ئه‌و رژیمه له شاری سنه سه‌ر به رۆژهه‌ڵاتی كوردستان هاته ئاراوه كه جه‌ماوه‌ری كوردستان و پێشمه‌رگه گیان له سه‌رده‌سته‌كانی نه‌ته‌وه‌ی كورد به‌ربه‌ره‌كانی و خۆڕاگرییه‌كی چاكیان له خۆیان نواند هه‌تا له ئاكام دا به پێشنیاری ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی بڕیاری وتووێژ درا له نێوان ئه‌نجۆمه‌نی بززوتنه‌وه‌ی ئێران و ڕێبه‌رانی گه‌لی كورد پێك هاتوو له نه‌مر شێخ عێزه‌دین حۆسه‌ینی و شه‌هید دوكتور قاسملوو و سه‌ڵاحی مۆهته‌دی و چه‌ن كه‌سی دیكه و ئه‌حمه‌دی مۆفتی زاده ڕێبه‌ری گرووپی ئایینی مه‌كته‌بی قورعان كه خۆیان وه‌كوو هێزێكی ئایینی شوڕشگێری و نوێنه‌ری مه‌زهه‌بی سوننه و كورد ده‌ناساند. له لایه‌كی دیكه‌ش ره‌فسه‌نجانی، به‌هه‌شتی وتاڵه‌قانی وه‌كوو نوێنه‌رانی شوورای بزووتنه‌وه‌ی كۆماری ئیسلامی رژیمی ئێران هاتنه ناوشاری سنه و ئاماده‌ی دانیشتن و كۆبوونه‌وه بوون له گه‌ڵ نوێنه‌رانی گه‌لی كورد بۆ چاره‌سه‌ری گرفته‌كان و دانی مافه ڕه‌واكانی نه‌ته‌وه‌ی كورد به‌و گه‌له چه‌وساوه و سته‌م لێكراوه. به وته‌ی شایه‌د حاڵێك رێزدار دوكتۆر حۆسه‌ین خه‌لیقی كه خۆی وه‌كوو به‌شداری كۆبوونه‌وه‌كه بووه و دواتری وه‌كوو بیره‌وه‌ریه‌ك باسی لێده‌كا و ده‌یگێڕێته‌وه ئه‌حمه‌دی مۆفتی زاده‌ی وه‌كوو كه‌سێكی خه‌یانه‌تكار پێش ئاماده‌بوونی نوێنه‌رانی گه‌لی كورد له گه‌ڵ به‌رپرسانی رژیمی ئێران كۆبوونه‌وه ئه‌كات و ئه‌بێته به‌ربه‌ستێك بۆ به ئاكام گه‌یشتنی كۆبوونه‌وه‌ی دووقۆڵی گه‌لی كورد و نوێنه‌رانی ئه‌نجۆمه‌نی رژیمی ئێران و دواتریش له چه‌ن شوێن و جێگای جوربه‌جۆر هه‌موو كات ده‌ست له سه‌ر گیرفانی ده‌كوتێ و ده‌ڵێت خۆدمۆختاری له گیرفانماندایه و هیچ به‌ربه‌ستێك نه‌ماوه به‌ڵام له ڕاستی دا داهاتی به‌رگری قاره‌مانانه‌ی 28 رۆژی گه‌لی كورد و جه‌ماوه‌ری نیشته‌جێی شاری سنه‌ی زۆر هه‌رزان به لایه‌نی داگیركه‌ر دۆڕاند و دواتریش وه‌كوو خۆی له به‌ڵگه و نووسراوه‌كانی دا له كتێبی ده‌رباره‌ی كوردستان باسی ده‌كات چه‌ندی جار وه‌بیری ده‌سه‌ڵاتدارانی هێناوه‌ته‌وه كه چه‌كی و چۆڵی پێشمه‌رگه‌ی كوردستانی ته‌سلیمی پاده‌گانه سه‌ربازیه‌كانی رژیم كردووه و ئێستا به‌رپرسانی رژیم له شاره كورده‌كان فیشه‌كی پێ ناده‌ن بۆ به‌رگری له سنووره‌كانی به وته‌ی ئه‌وان ئێران و به‌رگری دژی گه‌لانی ناڕازی بزووتنه‌وه‌ی كۆماری ئیسلامی. دواتر جه‌ماوه‌ری دانیشتووی كوردستان به ڕق و كینه‌یه‌كی زۆره‌وه ئه‌و درووشمه‌یان دووپات ئه‌كرده‌وه: “ئه‌حمه‌دی مۆفتی زاده – ڕه‌نجی كوردی به با دا” و ده‌یان درووشمی هاوشێوه‌ی دیكه.
له به‌شێك له كتێبی “كورده‌كان چی ده‌ڵێن” له نووسینی قادر عه‌بدوڵا كه هاوكات بووه له گه‌ڵ هه‌وڵه بێ ئاكامه‌كانی ئه‌حمه‌دی مۆفتی زاده بۆ وه‌ده‌ستهێنانی ده‌سه‌ڵات له ناوچه كوردنشینه‌كانی كوردستانی رۆژهه‌ڵات نووسه‌ر باس له‌وه ده‌كات و ده‌ڵێت : ده‌وڵه‌تی ئێران هه‌موو ناوچه كوردنشینه‌كانی له ورمێ هه‌تا سنه كردووه‌ته سێ پارچه و هه‌ر پارچه‌یه‌كی داوه‌ته ده‌ست بوونه‌وه‌رێكی سه‌یر و سه‌مه‌ره‌ی ده‌ركه‌وته له تووره‌كه‌ی ئێمپریالیزم. بوونه‌وه‌ری یه‌كه‌م كه‌سێكی به‌ختگه‌ڕاوه‌یه به ناوی ئه‌حمه‌دی مۆفتی زاده كه گه‌لی كورد به گشتی نه‌فره‌تیان لی هه‌یه و لێی بێزارن، ئه‌م كه‌سه كه ده‌وڵه‌ت پێی ده‌ڵێت عه‌للامه به واتی زانا و مامۆستا بڕی حه‌وت سه‌د بۆ هه‌شت سه‌د كه‌سی چه‌قۆكێش و شه‌قاوه و بێكار و برسی له ده‌وری خۆی كۆكردووته‌وه و مانگانه بڕی هه‌زار و حه‌وسه‌د هه‌شت سه‌د تمه‌نیان پێ ئه‌دات و به ناوی لایه‌نگری كۆماری ئیسلامی له سنه تا سه‌رده‌شت سنووره‌كانی دژ كرده‌وه‌ی پارته كوردییه‌كان بۆ كۆماری ئیسلامی پاراستووه و بووه‌ته به‌ره‌نگاری حیزبه چه‌كداره‌كان و جه‌ماوه‌ری ناڕازی كوردستان.
دواتریش وه‌كوو ئاگادارین به هۆی سه‌ره‌ڕۆیی و داواكارییه‌كانی له رژیمی ئێران كه‌وته به‌ر ڕق و كینه و كه‌م مه‌یلی ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌و رژیمه و بۆ ماوه‌ی ساڵانێكی زۆر حۆكمی به‌ندكران و ئه‌شكه‌نجه‌ی به سه‌ر دا سه‌پا و دواتریش دوای ئه‌شكه‌نجه‌یه‌كی زۆر گیانی له سه‌ر خزمه‌ت به رژیمی ئێران دانا به‌ڵام به داخه‌وه په‌یڕه‌وان و دواكه‌وتووانی ئایینه‌كه‌ی رۆژ له گه‌ڵ رۆژ ته‌شه‌نه‌یان كردووه و بوونه‌ته مه‌ترسییه‌كی گه‌وره بۆ دوا رۆژی نه‌ته‌وه‌ی كورد له رۆژهه‌ڵاتی كوردستان و ئه‌گه‌ری به لاڕی دابردنی چه‌ن سال خه‌بات و ره‌نج و تێكۆشان و چه‌ند هه‌زار شه‌هید و گیانبه‌ختكردوو.
له باشووری كوردستانیش گرووپه‌كانی كۆمه‌ڵی ئیسلامی و بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی و ده‌یان گرووپ و تاقمی هاوشێوه به رێبه‌رایه‌تی كه‌سانێكی وه‌كوو عه‌لی باپیر و مه‌لا كرێكار بوونه‌ته كوسپ و رێگر له ڕێگای خه‌باتی گه‌لی كورد و زۆر جار له سه‌ر بڕوا ئایینیه‌كانیان خه‌یانه‌تیان به جه‌ماوه‌ر و پێشمه‌رگه‌كانی پارچه‌كانی دیكه‌ی كوردستان نیشته‌جێی باشوور كردووه وه‌كوو خه‌یانه‌تی عه‌لی باپیر و هێنانی كۆمه‌ڵێكی زۆری به‌رچاوی چه‌كدار و پاسدار بۆ سه‌ر باره‌گاكانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران و چاوساغی كردنیان له ساڵه‌كانی سه‌ره‌تای سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی كوردانی باشوور به سه‌ر هێزه‌كانی رژیمی به‌عسی عێراق و ئازاد كردنی ئه‌و پارچه‌ی كوردستان.
به داخه‌وه له ئێستاش دا به‌رته‌سكی بیركردنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ی كورد له هه‌موو پارچه‌كانی كوردستان بووه‌ته هۆی پێكهاتنی ده‌یان گرووپی ئیسلامی تۆندئاژۆ وه‌كوو ئه‌نساری ئیسلام و ئه‌نساری سۆننه و سه‌له‌فی و ده‌یان گرووپی هاوشێوه هه‌ر بۆیه‌ش گرووپه تێرۆریستیه‌كانی وه‌كوو ئه‌لقاعیده و داعیش زۆر به ئاسانی خۆیان ئه‌خزێننه ناو كۆمه‌ڵگا و جه‌ماوه‌ر و جێگای خۆیان ئه‌كه‌نه‌وه و بیر و بڕوا پیسه‌كانیان له دڵی كۆمه‌ڵگا دا جێگر ئه‌كه‌ن و ئه‌بنه كۆسپ و به لاڕێدابردنی خه‌باتی نه‌ته‌وه‌كه‌مان و زۆر جار خوازراو یان نه‌خوازراو خزمه‌ت به دوژمن و رژیمه داگیره‌كه‌ره‌كانی وڵاتانی بنیده‌ستی هه‌موو پارچه‌كانی كوردستان وه‌كوو ڕژیمی كۆماری ئیسلامی ئێران و رژیمی به‌شار ئه‌سه‌د له وڵاتی سووریه.
ئه م نوستراوه ده توانن بۆ فۆرمه تى پى دى اف دابه زینێن
: كۆسپه‌كانی ئایین له سه‌ر ڕێگای كوردایه‌تی و نه‌ته‌وایه‌تی
ڕەوشی نالەباری پەنابەران لە وڵاتی تورکیا
ڕەوشی نالەباری پەنابەران لە وڵاتی تورکیا
ئه‌مین خه‌واله رۆژنامه‌نووس و هه‌واڵنێر
١ ماه مى ٢٠١٩
پەنابەر و پەناخواز- کۆچبەر
چەمک و دەستەواژەی پەنابەر و پەناخواز بابەتێکی بەرچاوی ئەم ڕۆژانەی میدیا و ناوەندە هەواڵنێریەکان کە زۆر جار کەڵکی لێ وەرگیراوە و کەسانێک یان لایەنێک بۆ بەرژەوەندی مافەکانی خۆیان و هەلی دەربازبوون لە قەیرانێکی کاتی گواستوویانەتەوە و مافی پەنابەری ڕاستەقینە لەم نێوانە دا پێشێل کراوە.
پەنابەر لە مانای وشە و ڕەستە دا بە کەسێک ئەگوترێت کە بە پێی پێوه‌ره‌كانی كۆنوانسیۆنی ژنێڤ به ناچار و لە ژێر گوشار لە شار و زێدی لە دایک بوونی خۆی دوورکەوتبێنەوە و هەڕەشەی زیندان و ئەشکەنجە و زۆر جار سووکایەتی جەستەیی و ئێعدامی لە سەر بێت، كه واته به پێی ئه‌م مانایه په‌نابه‌ر به كه‌سێك ئه‌گۆترێت كه به هۆكاری نه‌ته‌وه، ئایین و بیر و باوه‌ڕی سیاسی یان ئه‌ندامه‌تی رێكخراوێكی سیاسی ناچار ئه‌بێت ژیانی په‌رته‌وازه‌یی و غۆربه‌ت هه‌ڵبژێرێت.
لە هەمان کاتدا کۆچبەر بە پێی مەیل و رەزامەندی خۆی و زۆر جار بۆ گۆڕانکاری بواری ئابووری خۆی و بنەماڵەکەی لە شاری خۆی بۆ شارێکی دیکە یان وڵاتێکی جیاواز کۆچ ئەکات و هیچ گوشار و هەڕەشەیەک لە سەر خۆی و بنەماڵەکەی نیە و تەنیا بۆ ڕێکخستنی ژیانێکی نوێ شوێنی نیشتەجێبوونی خۆی بە جێ ئەهێڵێت و دواتر بە بێ هیچ کێشەیەک ئەگەڕێتەوە بۆ زێدی خۆی لێرەدا زۆر جار کۆچبەران ئەچنە جەستەی پەنابەر و پەناخواز و بە شێواز و مێتودی جوراوجۆر ڕوو ئەکەنە وڵاتە رۆژئاواییەکان و زۆر جار ئه مریکا و وڵاتانی ئه مریکای باکوور و ئۆسترالیا و هتد.
بە پێی دوایین ئامارەکان لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوو دا ڕێژەی پەنابەرانی دونیا و ئەوانەی لە زێدی نیشنەجێبوونی خۆیان دوورکەوتوونەوەتەوە گەیشتووەتە زیاتر لە ٦٨ ملوێن کەس کە زۆربەیان بە هۆی شەڕ و نائارامی لە وڵاتەکەیان یان بە هۆی هەڕەشەی ئایینی، نەتەوەیی، ڕەگەزی و پێوەندی لە گەڵ گرووپە سیاسیەکانی دژبەری وڵاتەکەیان لە ژێر گوشار و هەڕەشە دا ناچار بوون وڵاتەکەی خۆیان بە جێبهێڵن و ڕوو بکەنە وڵاتانی ئۆروپایی و ڕۆژئاوا.
کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران ۆ كێشه ى په نا به ران له توركیا
بە پێی سەرچاوەکان و دوایین ئامارەکانی بەردەست زۆرترین ڕێژەی پەنابەران و پەناخوازان لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە تایبەتی لە وڵاتانی وەک ئەفغانستان،سوریا، عێراق، ئێران و سوومالی و چەن وڵاتێکی دیکەی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوینەوەن. هاوکات بۆ ماوەی چوار ساڵی ئازگار و بەردەوام وڵاتی تورکیا زۆرترین ڕێژەی پەناخوازانی لە ناوخۆی وڵاتەکەی ڕاگرتووە کە بە پێی دوایین ئامارەکانی کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران تا کۆتایی ساڵی ٢٠١٨ وڵاتی تورکیا ٣.٥ ملوێن پەنابەری لە وڵاتەکەی دا ڕاگرتووە کە زۆرترین ڕێژە نزیکی ٢.٥ ملوێن کەس لەم ڕێژە جەماوەریسوریان کە بە هۆی شەڕ و نائارامی وڵاتەکەیان ناچار روویان کردووەتە وڵاتی دراوسێی خۆیان تورکیا، دوای وڵاتی سوریا پەناخوازانی ئەفغانی بە ڕێژەی ١٤٩ هەزار کەس لە پلەی دووهەم، عێراق بە ١٤٢ هەزار لە پلەی سێهەم و پەنابەرانی ئێرانی ٣٩ هەزار کەس کە ڕێژەیەکی زۆریان کوردن و لە کۆتایی دا وڵاتانی سوومالی و سوودان و چەن شوێنی دیکە ٥ هەزار پەناخوازیان نیشتەجێی تورکیایە.
ئامانجی سەرەکی لەوەی ئەو هەموو ڕێژە جەماوەرە لە هەموو دونیا ڕوو ئەکەنە وڵاتانی وەکوو تورکیا، یوونان، مالیزی، ئەرمەنستان و چەن شوێنی دیکە ڕۆیشتن بەرەو وڵاتێکی سێهەمە لە ڕێگای نوێنەرایەتی کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران نیشتەجێی ئەو وڵاتانە و دابینکردنی مافی پەنابەرایەتی لە ڕێگای ئەو ڕێکخراوە مافی مرۆڤیەوەیە بەڵام بە داخەوە لە ساڵانی دوایی دا ڕیکخراوی کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان لە وڵاتی تورکیا هەموو ئیش و کار و چالاکیەکانی لەو وڵاتە داوەتە دەست ئیدارەی کۆچ و کۆچبەرانی وڵاتی تورکیا و ڕێژەیەکی زۆری پەنابەری نائۆمێد کردووە.
Iranian Refugee in Turkey; photo; public domain by Kaveh Taheri
زۆرترین ئەو کەسانەی ناچار ئەبن وڵاتەکەیان بە جێبهێڵن بە ڕێگای نایاسایی سنوورەکان ئەبەزێنن و ڕوو ئەکەنە وڵاتانی دراوسێی وەکوو تورکیا پێشتر نوێنەرایەتی کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان دوای پشکنین و دیمانەیەکی کورت مافی مانەوەی کۆرت خایەنی دەرئەکرد بۆ ئەو کەسانەی داوای پەناخوازیان پێشکەش ئەکرد و دواتر دوای چەندین قۆناغ چاوپێکەوتن لە ئەگەری وەرگرتنی ئەو کەسانە لە لایەن کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان مافی پەنابەرانی پێ دەبەخشرا و دۆسیەکەیان ئەچووە بەشێکی دیکە بۆ هەڵسەنگاندن و بەڕێکردنیان بۆ وڵاتی سێهەم و دابیکردنی ژیانێکی ئارام بۆ خۆیان وبنەماڵەکانیان.
داوبەدوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١٦ زایینی ئه مریکا و هەڵبژاردنی دۆناڵد ترامپ بۆ پۆستی سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە کۆمەڵێکی زۆر بەربەست خرایە سەر ڕێگای پەنابەران و وەرگرتنی دۆسیەی پەنابەران لە لایەن ئەو وڵاتەوە هەڵپەسێردرا. وڵاتێک وەکوو ئه مریکا کە پێش هاتنە سەر کاری سەرۆک ترامپ هەموو ساڵێک ڕێژەی ١٠٠ تا ١١٠ هەزار پەنابەری لە هەموو پەنابەران تەنیا لە وڵاتی تورکیا ئەگواستەوە ئەم ڕێژەی بۆ ماوەیەکی زۆر هەتا ئاستی سفر ڕاگرت و دواتریش بە پێی کۆمەڵێک ڕێنوێنی نوێ و مەرجدار لە دوایین ئامارەکانی کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان ئەو ڕێژەی بۆ ئێرانیەکان گەیاندووتە ٥٠٠ کەس و بۆ جەماوەری وڵاتیسوریا ٢٠ هەزار کەس کە بە نێسبەتی ڕێژەی پێشووتر زۆر کەمە و بەرچاو ناکەوێت. دوابەدوای وڵاتی ئه مریکا وڵاتانی کانادا و ئۆسترالیا کە ئەوانیش زۆر بە قایمکاری پەنابەریان ئەگواستەوە ڕێژەی وەرگرتنیان هێنایە ئاستێکی زۆر نزم کە بەرچاو نیە.
دوابەدوای ئەوەی ساڵی ٢٠١٥ وڵاتی تورکیا سنوورەکانی ئاوەڵا کرد جەکاوەرێکی زۆر لە دەروازەی ئەم وڵاتەوە خۆیان گەیاندە وڵاتانی ڕۆژئاوایی ئۆرۆپا و زۆرترین ڕێژەیان لە ئاڵمان و فەرانسە و بریتانیا گیرسانەوە و نیشتەجێبوون هەر بۆیە ئەم ساڵانی دواییە و پێشتریش وڵاتانی ئۆروپایی وەکوو بەشدار لە گواستنەوەی پەنابەر لە ڕێگای کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بەشداریان نەکردووە تەنیا لە چەن کەیسێکی تایبەت نەبێت. هەر بۆیە رێکخراوی کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان لە نێوان سەرسووڕمان و ناباوەڕی ڕێکخراوە مافە مرۆڤیە جیهانیەکان بەشێکی زۆری چالاکییەکانی خۆی سپاردە دەس ئیدارەی کۆچ و کۆچبەرانی وڵاتی تورکیا و بەشێکی زۆر کەمی بەرپرسانی کۆمیساریا تەنیا وەکوو چاودێرێک لە وڵاتی تورکیا ماونەتەوە و خۆیان لە هەموو کێشە و بابەتەکان دوور ڕاگرتووە. دیارە لەم نێوانەدا بەرپرسان و چاودێرانی ئیدارەی کۆچ و کۆچبەران بە پێی کەم ئەزموونی و قۆرسایی باری ڕیژەی پەنابەران هەم خۆیان و هەم زۆرێک لە پەنابەرانیان تووشی کێشە کردووە و بوارێکی ترس و دڵەڕاوکی لە نێوان پەنابەرانی نیشتەجێی ئەو وڵاتە جێگر بووە.
بە پێی هەواڵێکی ناوەندی هەواڵنێری ئاناتۆلیا ماوەیەک پێش ئێستا تەرمی ٨ پەنابەر کە پێدەچێت زۆربەیان هاووڵاتی ئەفغانستان بن لە چیاکانی سنووری ئێران و تورکیا لە ژێر بەفری تواوەی زستانی ڕابردوو دوزراوەنەتەوە و لێکۆڵینەوە لە سەر ناو و کەسایەتی ئەو کەسانە هێشتا بەردەوامە.
وەک ئاماژەمان پێدا زۆربەی ئەو کەسانەی روو لە وڵاتی تورکیا ئەکەن بە شێوەی نایاسایی و لە ڕێگەی سنووری نێوان ئێران و تورکیا لە ڕێگا چیا و کوێستانە سەرکەشەکانی ئەو وڵاتە دێنە ناو خاکی وڵاتی تورکیا و خۆیان بە پۆلیس و بەرپرسانی ئیدارەی کۆچبەرانی ئەو وڵاتە دەکەن کە بە داخەوە لەم دواییانەدا لە لایەن پۆلیسی ئەو وڵاتەوە تووشی دەمارگرژی و زۆر جار بەندکران و سننورداش کردن هاتوون. بە پێی سەرچاوەیەکی ماڵپەڕی هانا لە نزیکی شاری وان لە سەر سنووری نێوان هەر دوو وڵاتانی تورکیا و ئێران کەمپێکی پەنابەری بە ناوی کۆرۆباش سازکراوە کە نزیک بە ٢٠٠٠ پەنابەری ئێرانی و ئەفغانی و پاکستانی لە خۆگرتووە کە هاوکات لە خراپترین باری مرۆڤی دا ژیان بە سەر دەبەن و زۆربەی ئەو کەسانە ماوەی چەن مانگە لەو کەمپەدا بەند کراون لێپرسینەوەیان بۆ نەکراوە لە سەر دۆسیەکانیان و هەروەها بە پێی ئاماژەی ماڵپەڕی ناوبراو ڕێژەیەکی ٤٠٠ کەسی لە پەناخوازانی ئەفغانی دەستیان داوەتە مانگرتن و ماوەیەکی زۆرە نان و ئاویان نەخواردووە بەڵام بە داخەوە تا ئێستا هیچ هەوڵێک نەدراوە بۆ باشبوونی بارودۆخیان لە لایەن بەرپرسانی ئەو کەمپەوە
لە لایەکی دیکەش دوابەدوای هاتنەسەرکاری لایەنی ڕاستگەرا و سەرکەوتنی ئێسکات مۆریسۆن لە وڵاتی ئۆسترالیا ڕەوشی پەنابەران و پەناخوازان لە وڵاتە چووەتە ڕەوتێکی نالەبار و مەترسیدارەوە و بە پێی سەرچاوەکان لە کەمپەکانی دووڕگەی مائووس و نائۆرۆ هەتا ئێستا ١٠ کەس دەستیان داوەتە خۆکۆژی و هەوڵی کۆشتنی خۆیانیان داوە بەڵام تا ئێستاش دەوڵەتی ئەو وڵاتە و ڕێکخراوە مافی مرۆڤیەکان هیچ هەوڵێکی بەرچاویان نەداوە.
بە پێی هەواڵێکی دیکەی هەواڵنێری ئاناتۆڵی لە سەرەتای ئەمساڵی زایینەیەوە ڕێژەیەکی بەرچاوی ٢٠هەزار هاووڵاتی ئەفغانی لە وڵاتی تورکیا دەرکراون و هاوکات ڕێژەی ٣٥٠ هەزار هاووڵاتی سوریا بە هۆی ئائارامبوونی وڵاتەکەیان گەڕاوەنەتەوە بۆ وڵاتی خۆیان. لەم نێوانەدا بەڵام بارودۆخی ئێرانیەکان زۆر ناڕوون و نادیارە ساڵی ٢٠١٤ هاووڵاتی ئێرانی سەید جەماڵ حۆسەینی سەرنووسەری ماڵپەڕی مافی مرۆڤی هێرانا لە کاتێک دا بە فەرمیی مافی پەنابەری لە لایەن کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان پێدرابوو لە ئێۆ ئاپارته مانەکەی لە شاری نەوشەهیر لە ناوەڕاستی وڵاتی تورکیا تێرۆر کرا و هەتا ئێستاش بکوژ یان بکوژانی دۆسیەکەی نەدۆزرانەوە و کەیسەکەی لە لایەن پۆلیسی تورکیاوە تا ئێستا داخراوە. ئەم ماوە دواییانەش هاووڵاتیانی ئێرانی بە گشتی و کوردانی رۆژهەڵات بە تایبەتی لە بارودۆخێکی زۆر نالەبار و ناڕوون ژیان بە سەر دەبەن لە وڵاتی تورکیا لە لایەک هەڕەشە بۆ سەر خۆیان و بنەماڵەکانیان لە لایەن هێزە ئەمنییتەکانی ئێران بەردەوامە و لە لایەکی دیکەش بە هۆی کێشە و ئاڵۆزی دەوڵەتی تورکیا لە گەڵ کوردانی نیشتەجێی وڵاتەکەی مەترسی بەدی دەکرێت. باری ئابووری و دابەزینی نرخی لیری تورکی لە بەرانبەر دۆلاری ئەمریکی و قەیرانەکان ژیانی پەنابەرانی بە تەواوەتی ئاڵۆز کردووە سەرەڕای ئەوانەش ناڕوونی چارەنووسیان و نەبوونی مافە سەرەتاییەکان بۆ پەنابەران و ئەگەری دەرکردنیان خەوی لە چاویان زڕاندووە و دۆخەکەی زۆرتر ئاڵۆز کردووە.
زۆربەی ئەو بوودجە و داهاتانەی لە لایەن یەکیەتی ئۆروپا و کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوە مرۆڤدۆستەکان بۆ کاروباری پەنابەران بەڕێدەکرێت سەرفی هەڵبژاردنەکانی یەک لە دوای یەکی دەوڵەتی تورکیا و ڕێکخستنی ئاوسانی ئابووری وڵاتی تورکیا دەکرێت و پەنابەران بە تایبەت پەنابەرانی ئێرانی لە کەمترین مافەکانی خۆیان بێ بەشن و لە لایەکی دیکەش مافی کارکردن تەنیا بە ڕێگای نایاسایی هەیە و پەنابەران ناچار لە دۆخێکی زۆر نالەباری دوور لە یاسا بنەڕەتیەکانی مرۆڤایەتی زیاتر لە ١٢ کاژێر و بە نیوەی مەعاشی ئاسایی لە کارگەکانی بیناسازی تاقەت پڕووکێن دا چالاکی و کار ئەکەن. ڕۆژنامەنووسان و چالاکانی مافی مرۆڤ زۆر بە هێواشی و بە دوور لە چاوی حکوومەت چالاکیەکانی خۆیان بەردەوام ئەکەن و زۆر جار ڕێگریان لێکراوە بۆ بەردەوامی چالاکیەکانیان.
هەر وەک لە سەرەتای نووسراوەکەدا باسمان لێکرد بەشێکی زۆری پەنابەران تەنیا کۆچبەری ئابوورین و بۆ گۆڕانکاری لە ژیان و گوزەرانی بارۆدۆخی ئێستایان ڕوویان کردووەتە وڵاتی تورکیا بە هیوای ئەوەی دوای چەن ماوەیەک ڕوو بکەنە وڵاتانی ئۆرووپایی و ئه مریکا و کانادا و وڵاتانی رۆژئاوا کە بە خراپتربوونی دۆخەکە و ڕاگرتنی چالاکیەکانی هەناردەکردنی پەنابەر لە ڕێگای کۆمیساریای باڵای نەتەوە یەکگرتیەکگرتووەکان بۆ وڵاتی ئەمنی سێهەم زۆربەیان بڕیاری گەڕانەوە ئەدەن و بە پێی سەرچاوەکان ئەم ماوە دواییە ڕێژەیەکی بەرچاو لە پەنابەرانی ئێرانی پاشگەزبوونەوە و گەڕاونەتەوە کە ئەوەش بووەتە هۆی بێ متمانەیی بەرپرسانی ئیدارەکانی کۆچ و کۆچبەران لە وڵاتی تورکیا و بڕوا و متمانەیان بە پەنابەرانی ئێرانی زۆر لاواز بووە یان بە تەواوی نەماوە و ئەوەش دۆخەکەی چەن هێندە نالەبار و ئاڵۆزتر کردووە. زۆر جاریش مەسەلەی جیاوازی ئایینی و کێشەکانی وەکوو ئامرازێک بۆ وەرگرتنی مافی پەنابەرێتی کراوەتە داردەستێک لە لایەن کۆمەڵگای ئێرانیەوە و دواتر لە لێکۆڵینەوەکان دا نادروستی بابەتەکان دەرکەوتووە و ئاشکرا بووە کە خاوەن دۆسیەکان هیچ کێشە و گرفتێکیان نیە و تەنانەت بە ڕێگای یاسایی و بە پاسپۆرت لە وڵاتەکەیان دەرکەوتوون. هەموو ئەم گرفتانە و وەک ئاماژەم پێدا کەم ئەزموونی و بەرچاوتەنگی بەرپرسانی کۆچ و کۆچبەرانی وڵاتی تورکیا کارێکی وایان کردووە کە ئیش و کارەکان نەک بە کەمی زۆر جار هیچ نەچوونەتە پێشەوە و بارگرانی تەنیا لە شەر پەنابەران و بنەماڵەکانیان ماوەتەوە و دوای ساڵانێکی زۆری چاوەڕوانی و وەک ئاماژەمان پێدا زۆربەیان دوای وەرگرتنی مافی پەنابەری بە پێی پەیناننامەی ژێنێڤ هەموو ڕێسەکانیان لێ بووە بە خوری و چارەنووسیان ناڕوونە و هەرکات مەترسی پێشهاتەیەکی نوێ و چاوەڕوان نەکراو ئەکەن.
هه‌موو رۆژێ هه‌واڵی ده ست به سه ر كرانی كۆمه‌ڵێكی به‌رچاوی په‌نابه‌ر له شاره‌كانی ئێزمیر، ئێسته‌مبووڵ، باڵكسیر، ئه‌نكه‌ره و شاره‌كانی سه‌ر سنووری یوونان ده‌كه‌وێته به‌ر چاوی بینه‌رانی میدیاكان و ماڵپه‌ڕه هه‌واڵنێریه‌كان بۆ ده‌ربازكردنی ژیانی خۆیان و ماڵ و منداڵیان له قه‌یرانی توركیه و گواستنه‌وه به‌ره‌و وڵاتێكی رۆژئاوایی به‌ڵام سه‌ره‌ڕای هه‌موو گرفته‌كان رێكخراوه مه‌ده‌نی و مافی مرۆڤیه‌كان و رێكخراوی كۆمیساریای باڵای نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان بۆ ساتێكیش هه‌ستیان نابزوێت و دڵیان به ره‌حم نایه‌ت به پێی سه‌رچاوه‌كان ته‌نیا ساڵی 2015 له ڕه‌وتی كۆچی به‌ربڵاوی په‌نابه‌ران به‌ره‌و ئۆروپا زیاتر له ده هه‌زار منداڵ بێ سه‌ر و شوێن بوون و له بنه‌ماڵه‌كانیان دابڕاون هه‌ر وه‌ها ئه‌م ماوه به هۆی داخرانی رێگا نایاساییه‌كانی نێوان ئێران و توركیه كومه‌ڵێكی دیكه‌ی په‌نابه‌ری ئێرانی، ئه‌فغانی و پاكستانی له رێگا هه‌ورازه‌كان زۆر به سه‌ختی و دوای ماندوو بوونێكی زۆر خۆیان ئه‌گه‌یه‌ننه خاكی وڵاتی توركیا كه زۆربه‌یان له شاره سنوورییه‌كانی وه‌كوو وان و هه‌كاری له لایه‌ن پۆلیسی وڵاتی توركیا دێنه گرتن و بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر له كه‌مپه په‌نابه‌ره‌ییه‌كان ئه‌یانھێڵنه‌وه له خراپترین دۆخی ژیان و زۆر جار بۆ ماوه‌ی چه‌ند مانگ لێپرسینه‌وه‌یان لێ ناكرێت.
به پێی هه‌واڵێكی دیكه‌ی ماڵپه‌ڕی هانا كه زانیاری له سه‌ر رةوشی په‌نابه‌ران ئه‌خاته به‌ر چاوی بینه‌رانی له ماوه‌ی چه‌ن مانگی ڕابردوو ڕۆژنامه‌وانێك و چالاكێكی مافی مرۆڤی به ناوی حه‌مید ره‌زا ئه‌مینی ناسراو به “ئاریۆ به‌رزه‌ن” له هاتنه ناو خاكی توركیا له نزیكی شاری وان له لایه‌ن پۆلیسی كۆچبه‌ری ئه‌و وڵاته‌وه له كه‌مپی كۆرۆباش به‌ندكرا ید ره‌زا یان وه و زیاتر له ماوه‌ی سێ مانگه هێشتا چاره‌نووسی ناوبراو نادیاره و له گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بنه‌ماڵه‌ی ناوبراو داوای یارمه‌تیان له زۆربه‌ی رێكخراوه مافی مرۆڤیه‌كان و هاوكات رێزدار جاوید ره‌حمان به‌رپرسی تایبه‌تی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان بۆ كاروباری ئێران كردووه تا ئێستاش ناوبراو له كه‌مپی ناوبراو به‌ندكراوه و ئاكامی دیار نیه. زۆرن ئه‌و په‌نابه‌رانه‌ی ساڵانێكی زۆره ماڵ و نیشتمانی خۆیان به جێهێشتووه بۆ ئه‌وه‌ی ژیانێكی ئارام و بێ كیشه‌یان بێت به‌ڵام تا ئێستاش ئاكامی دۆسیه‌كانیان نادیاره و منداڵه‌كانیان له خراپترین دۆخی گۆنجاو و له ڕه‌وشێكی ته‌واو نادیار دا باڵا ده‌كه‌ن. به بێ ئه‌وه‌ی داهاتوو و دوارۆژیان دیار بێت.
ده توانن به .فۆرمه تى پى دى اف ئه م نوستراوه دابه زێنن.
amin-khawaleh_Refugees in Turkey_05012019
